حسینیه و زائر سرای زرین شهریها

صحن انقلاب

صحن انقلاب اسلامی، همان صحن عتیق یا کهنه معروف است که از قدیمی‌ترین و با شکوه‌ترین صحن‌‌های اماکن متبرکه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود و در شمال حرم مطهر قرار دارد. ضلع جنوبی آن از طریق کفشداری‌‌های شماره 1، 2، 3، 4 و 5 به شش رواق دار الولایه، دار الشرف، دار الشکر، توحید خانه، گنبد الله وردیخان و دار الضیافه راه دارد. ضلع‌های غربی، شمالی و شرقی آن به ترتیب به بست‌‌های شیخ طوسی، شیخ طبرسی و شیخ حر عاملی ارتباط دارند.
این بنای وسیع، حدود 6740 متر مربع مساحت دارد. در ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی، مقابل ضریح مطهر، پنجره بزرگی معروف به پنجره فولاد جای دارد که بسیاری از زائران در این محل به زیارت و کسب فیض می‌پردازند. علاوه بر آن، بیماران نیز با توسل به امام (علیه السلام) در این محل دخیل می‌بندند و حاجت می‌گیرند و شفا می‌یابند. سردابی که مدفن شیخ حر عاملی است، در ضلع شمالی صحن و مقبره مرحوم شیخ مجتبی قزوینی در ضلع غربی آن جای دارد.
این بنا از نظر نقشه ساختمانی در زمره بناهای چهار ایوان است؛ ایوان طلای نادری در جنوب، ایوان عباسی در شمال، ایوان ساعت در ضلع غربی و ایوان نقاره خانه در شرق صحن که به قرینه یکدیگر ساخته شده‌اند. ایوان‌‌های بزرگ به‌جز ایوان طلا، محل راه‌‌های ورود و خروج به صحن است و علاوه بر این، در دو طرف هر ایوان نیز دو گذرگاه کوچک جهت تردد زائران وجود دارد.
صحن انقلاب دو بانی دارد و در دو زمان مختلف ساخته شده است. بر اساس شواهد تاریخی، ابتدا نیمه جنوبی صحن و ایوان طلای آن را امیر علیشیر نوایی، وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا، در سال 875 هـ.ق احداث کرد. نیمه شمالی صحن و ایوان عباسی و دو ضلع شرقی و غربی بنا در عهد صفویه به اهتمام شاه عباس صفوی به قرینه یکدیگر ساخته شد.
کتیبه موجود در پیشانی ایوان طلا به خط محمد رضا امامی، تاریخ احداث بنا را در بردارد. صاحب تاریخ عالم آرای عباسی که معاصر شاه عباس بوده، نوشته است: «شاه عباس که در سال 1021 هـ.ق به قصد زیارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نیمه شمالی و تکمیل بنا نمود و با کاشی‌‌های معرق و نفیس بیاراست». پس از آن در سال 1095 هـ.ق شاه عباس دوم مجدداً صحن را به‌طور کامل تعمیر کرد. تاریخ تعمیر بنا و نام او بر کاشی نفیس، در پیشانی ایوان شمالی صحن (ایوان عباسی) دیده می‌شود که در پایان آن نوشته شده: «کتبه محمدرضا الامامی سنه 1095 هـ.ق».
گفتنی است که پس از انقلاب اسلامی، سردرها و ایوان‌‌های بزرگ صحن مرمت یافته و سنگ کف صحن نیز تعویض شد.
ایوان‌‌های رفیع صحن انقلاب
ایوان جنوبی (ایوان طلا)
قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است که در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. این ایوان ابتدا در عهد شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد. پس از آن در سال 1145 هـ.ق نادرشاه افشار آن را دوباره طلاکاری کرد که از آن پس به ایوان نادری معروف شد. این ایوان با شکوه، یکی از زیباترین طرح‌‌های معماری ایرانی است که مقرنس‌‌های انبوه طلا بر زیبایی و شکوه آن افزوده است.
ایوان غربی
هر یک از ایوان‌‌های غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سر در مرتفع خارجی هستند که سر در خارجی آن مشرف به بست‌‌هاست. ایوان غربی که «باب طوس» نامیده می‌شود، در ضلع غربی صحن انقلاب، مقابل بست شیخ طوسی قرار دارد. این بنای تاریخی مربوط به عهد صفویه است. در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث بر زمینه‌ای لاجوردی «آیت الکرسی» را به خطاطی محمد حسین مشهدی در بردارد. در حاشیه سر در ایوان نیز سوره «هل اتی» به خط محمد حسین مشهدی مکتوب است. در شمال و جنوب سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و کاشی‌پز را در بردارد و در زیر ترنج‌‌ها نوشته شده:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش * پیوسته در حمایت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا * از جان ببوس و بر در این بارگاه باش
درون ایوان، حدیثی از بخاری و مسلم به خط علیرضا عباسی مکتوب است.
ایوان شمالی
این ایوان رفیع که «باب طبرسی» نامیده می‌شود، در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده و سر در خارجی آن مشرف به بست شیخ طبرسی است. این ایوان از شاهکارهای کم نظیر کاشی‌کاری و دارای کتیبه‌‌هایی است. از جمله، در صفه محرابی شکل وسط ایوان، صلوات بر حضرت رسول و ائمه طاهرین (علیهم السلام) کتابت شده و نام خطاط و تاریخ آن در پایان کتیبه مکتوب است: «کتبه محمد رضا الامامی اصفهانی سنه تسع و خمسین بعد الالف 1059».
در کتیبه پیشانی صفه درون ایوان نوشته شده است:
«به رسم حق شناسی از مبارزات حق طلبانه ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت الله امام خمینی متع الله المسلمین ببقائه و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف، این‌جا به صحن انقلاب نامگذاری شد. رجب المرجب 1399».
و کتیبه دیگر آن، گویای مرمت ایوان در عصر شاه عباس دوم است. در دو ضلع شرقی و غربی درون ایوان عباسی نیز دعای نادعلی مرقوم شد. سوره مبارکه جمعه در حاشیه ایوان به خط ثلث و رنگ سفید، به خطاطی محمد حسین مشهدی و تاریخ 1262 هـ.ق دیده می‌شود.
ایوان شرقی
ایوان ضلع شرقی صحن انقلاب، «باب حر عاملی» نامیده می‌شود و سر در خارجی ایوان، مشرف به بست شیخ حر عاملی است. این ایوان از بناهای با شکوه عصر عباسی است که مانند ایوان غربی و به قرینه آن ساخته شده است. در پیشانی ایوان به خط ثلث جلی، آیه مبارکه نور و در دور سردر آن از درون صحن، سوره «مزمل» کتیبه شده است. نام خطاط آن، محمد حسین الشهید المشهدی و تاریخ 1261 در پایان کتیبه دیده می‌شود. بر حاشیه داخلی ایوان دور تا دور، روایتی از صاحب تفسیر کشاف از قول پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مورد آیه شریفه «قل لا أسألکم علیه اجراً الا الموده فی القربی» مکتوب است.
حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نیز در مورد حضرت امام رضا (علیه السلام)، زینت بخش درون ایوان است. در اطراف سر در خارجی ایوان به سمت بست، در کتیبه‌ای صلوات بر چهارده معصوم (علیهم السلام) نوشته شده و حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز بر چهارچوب در مکتوب است و همچنین احادیث دیگری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و نیز علی بن مهزیار در این سر در کتیبه شده است.
در ضلع شمالی صحن انقلاب، یکی از ورودی‌‌های دانشگاه علوم اسلامی رضوی (مدرسه میرزا جعفر سابق) و مقبره شیخ حر عاملی واقع شده است. از مهم‌ترین آثار تاریخی در صحن انقلاب، سقاخانه نادری و نقاره‌خانه است. سقاخانه نادری
این بنای تاریخی در وسط صحن انقلاب جای دارد و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است. به روایت تاریخ، این سقاخانه بین سال‌‌های 1144 تا 1145 هـ.ق ساخته شد. سنگاب یک پارچه آن، از سنگ مرمر اعلا با ظرفیت سه کر آب به دستور نادر شاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصی به نام اسماعیل خان بر فراز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل ساخت و آن را طلاکاری کرد. سقف گنبدی شکل سقاخانه، بر روی پایه‌‌هایی از سنگ مرمر کنده‌کاری و کاشی قرار دارد و سطح آن از بالای کاشی پایه‌‌ها، با خشت‌‌های مطلا تزیین شده است. درون سقاخانه، زیر پوشش آن دور تا دور مزین به اسماءالله است. سقاخانه نادری در سال 1345 هـ.ش مرمت شد. نقاره خانه
یکی از آثار بسیار زیبا و تاریخی صحن انقلاب، ساختمان نقاره خانه است. این بنا روی ایوان شرقی صحن قرار دارد. نقاره‌‌نوازی در آستان قدس رضوی، از اواسط قرن نهم شروع شد. در سال 860 هـ.ق که میرزا ابوالقاسم بابر، نوه گوهرشاد از هرات به مشهد آمد، دستور داد در باغ حرم نقاره بزنند. از آن به بعد تاکنون در ادوار مختلف نقاره‌نوازی ادامه دارد. در کتاب مهمان نامه بخارا، مربوط به قرن نهم و دهم هجری، به نقاره‌زنی در این عصر اشاره شده است.
در تاریخ عالم آرای عباسی نیز به نقاره‌زنی در عهد صفویه اشاره شده است. بر اساس این کتاب، نقاره‌زنی از آن زمان ادامه داشته و این خدمت جزء رسم‌های معمول آستان قدس رضوی بوده است. نقاره‌خانه حضرت تنها یک بار از سال 1312 هـ.ق تا سال 1320 به دستور رضاخان تعطیل شد.
در طول سال، به غیر از دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری، شبانه‌روز دو بار نوبت‌چیان رسمی آستان قدس نقاره می‌زنند. زمان نقاره‌نوازی دقایقی پیش از طلوع و غروب آفتاب است که طبل و کرنا با آهنگی خاص نواخته می‌شود و با نواختن آخرین ضربت، طلوع و غروب خورشید را اعلام می‌کنند. علاوه بر این، در عیدهای مذهبی و میلاد معصومان (علیهم السلام)، نقاره شادمانی نواخته می‌شود و همچنین هنگام بروز کراماتی از حضرت نیز نقاره شکوه و عظمت دربار رضوی به صدا در می‌آید. مقبره‌ها
مقبره شیخ حر عاملی، در ضلع شمالی صحن انقلاب.
آرامگاه مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی، معروف به نخودکی در ضلع شمالی صحن انقلاب، جنب ایوان عباسی.
مقبره شیخ مجتبی قزوینی، در زاویه جنوب غربی صحن انقلاب، در شبستان مجاور رواق دار الاجابه. ساعت بزرگ صحن انقلاب
این ساعت که به ساعت معاون معروف است، در سر در ایوان غربی صحن انقلاب، به‌جای ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی نصب شده و به‌نسبت وزن کمتری دارد.
بر اساس شواهد موجود، مرحوم عبدالحسن معاون، ساعت قدیمی را در تاریخ 22/11/1333 (بیش از 50 سال قبل) از هامبورگ آلمان خریداری کرد و به مشهد آورد. در روز 8/12/1333 طی تشریفاتی، لوازم و وسایل آن را باز و به اطاق سر در صحن کهنه انتقال داد. این ساعت قدیمی در فروردین ماه سال 1334 به‌وسیله محمد حسین صالحی، ساعت‌ساز آستانه، در محل کنونی نصب شد. تاریخ مکتوب بر بدنه ساعت، سال 1954 م را نشان می‌دهد. نحوه کار ساعت صحن انقلاب
این ساعت به صورت سه سیستم مجزا طراحی شده است:
1ـ دستگاه کوک ساعت
2ـ دستگاه زنگ ربع زن
3ـ دستگاه زنگ ساعت زن با آهنگی دیگر که به‌وسیله سیم بکسل کوک می‌شود.
ساعت با الکترو موتور به صورت خودکار روزی دوبار کوک می‌شود. طول سیم بکسل‌‌های کوک ساعت، 140 متر است و در زمان خاموشی برق، تا 24 ساعت به‌طور خودکار کوک دارد.
سیستم کوک ساعت به‌گونه‌ای است که در هنگام خاموشی ممتد، می‌توان آن را به‌وسیله هندل دستی کوک کرد.

صحن آزادی

صحن آزادی در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک قرار دارد. از غرب به رواق‌‌های دار الضیافه، دار السعاده و دار السرور، از شمال به بست شیخ حر عاملی، از جنوب به رواق امام خمینی (قدس سره) و از شرق به خیابان نواب صفوی محدود و ابعاد آن 81*51 متر است.
صحن آزادی از بناهای زمان فتحعلی شاه قاجار است. احداث بنا در سال 1233 هـ.ق آغاز شد و تصدی آن را تولیت وقت، حاج میرزا موسی خان رشتی به عهده گرفت. کاشی‌کاری صحن، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار انجام شد. سبک معماری و شیوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقریباً تقلیدی از آن است. این بنا نیز به شیوه معماری اسلامی، به صورت حجیم‌سازی و دارای چهار ایوان با شکوه و به قرینه یکدیگر است. ایوان غربی یا ایوان طلا
این ایوان که به «باب السعاده» نامگذاری شده، متصل به رواق دار السعاده است و دارای ابعادی به طول 15 متر، عرض 7 متر و ارتفاع 20 متر است.
این ایوان در سال 1282 هـ.ق در زمان ناصر الدین شاه قاجار توسط عضدالملک قزوینی، متولی آستانه به طلا آراسته شد. در کتیبه طلای ایوان 28 بیت نوشته شده است. قصیده‌ای از منشآت سرخوش به خط نستعلیق برجسته، دور ایوان کتیبه شده و حاکی از مرمت و طلاکاری ایوان و نام متصدیان و ماده تاریخ آن (1278 هـ.ق) است.
ایوان شمالی
این ایوان که به «باب الحکمه» نامگذاری شده، در ضلع شمالی صحن آزادی و در کنار رواق دار الحکمه قرار دارد. بر حاشیه سر در داخلی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث و رنگ سفید، سوره مبارکه «انا ارسلنا نوحاً الی قومه» و در پایان نام خطاط را در بردارد. در تاریخ کتیبه چنین دیده می‌شود: «کتبه رجبعلی خادم 1295». کتیبه پیشانی ایوان، گویای تزیین ایوان در دوران سلطنت ناصر الدین شاه و تولیت میرزا سعید خان، به خط احمد بن مشهدی و تاریخ 1295 هـ.ق است.
سردر خارجی ایوان شمالی نیز دارای تزیینات و کتیبه است. سوره مبارکه فجر در این سر در، به خط محمد حسن رضوان در تاریخ 1378 کتابت شده است.
ایوان جنوبی
این ایوان که به قرینه ایوان‌‌های دیگر ساخته شده، چهار صفه کوچک دارد و بالای هر صفه غرفه‌ای دارد. رواق امام خمینی (قدس سره) در جنوب این ایوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است. دیواره ایوان تا زیر سقف مقرنس با کاشی‌‌های نفیس و الوان آراسته شده و سوره‌‌های چهارگانه در زیر غرفه‌‌های درون ایوان، به خط محمد حسین شهید مشهدی در تاریخ 1277 هـ.ق کتابت شده است.
دو حدیث از کتاب عیون اخبار الرضا به نقل از حضرت امام رضا (علیه السلام) نیز در بالای غرفه‌‌ها کتابت شده است. کتابت پیشانی ایوان، بیانگر این است که بانی صحن آزادی، فتحعلی شاه قاجار بوده و در زمان محمد شاه قاجار به‌وسیله حاج میرزا موسی خان، متولی روضه منوره تزیین شده است. در بالای این کتیبه به خط نستعلیق نوشته شده:
«به شکرانه پیروزی انقلاب اسلامی ملت ایران به رهبری امام خمینی و به امید سعادت در سایه دولت انقلابی جمهوری اسلامی ایران، 1399 هـ.ق»
ایوان شرقی
ایوان شرقی به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقی، به قرینه ایوان طلا قرار دارد. ایوان شرقی با دو گذرگاه در دو طرف آن، یکی از راه‌‌های اصلی ورود به صحن است. ازاره ایوان از سنگ مرغوب خلج پوشیده شده و دیوار ایوان از بالای ازاره تا زیر سقف مقرنس، با کاشی تزیین شده است. سقف مقرنس آن نیز به صورت نقاشی و رنگ آمیزی کاشی‌نما است که با خطوط و نقوش الوان تزیین شده است.
در داخل ایوان حدیثی از امام کاظم (علیه السلام) به نقل از تهذیب شیخ طوسی، در باب فضیلت زیارت مرقد منور حضرت امام رضا (علیه السلام)، به خط محمد حسین شهید مشهدی و تاریخ 1271 هـ.ق مکتوب است. اطراف سر در داخل ایوان، سوره‌‌های «نصر و قدر» کتابت شده‌اند. در آخر کتیبه هم نام استاد محمد کاشی‌پز و خطاط آن، محمد حسین شهید مشهدی نوشته شده است.
سردر و نمای بیرونی ایوان، در خارج از صحن نیز دارای تزیینات و کتیبه‌‌هایی است. از بالای ازاره تا زیر سقف مقرنس، با کاشی‌‌های بسیار ممتاز آراسته شده و سقف آن به صورت نقاشی و رنگ آمیزی کاشی‌نما است. علاوه بر این، تعداد 22 اسم از اسماءالله زینت بخش مقرنس ایوان است. در کتیبه بالای در ورودی صحن چنین آمده است:
«بسمه تعالی در هنگامه رهایی ملت مسلمان ایران از قید بندگی به رهبری قاطع امام خمینی، این صحن مطهر به صحن آزادی نامگذاری شد. 27 جمادی الثانی 1399 هـ.ق»
گفتنی است پس از انقلاب اسلامی، ایوان‌‌ها و سردرهای بزرگ صحن آزادی مرمت شد. ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی
ساعت بزرگ و کهنی که در برج بالای ایوان جنوبی صحن آزادی نصب شده و مشرف به رواق امام خمینی (قدس سره) است، اولین و قدیمی‌ترین ساعت آستانه مقدسه است. این ساعتِ ساخت منچستر انگلستان را امین الملک، صدر اعظم ایران در زمان ناصر الدین شاه قاجار تقدیم آستانه کرد. تاریخ موجود در پیاله زنگ ساعت، سال 1893 م را نشان می‌دهد که مربوط به بیش از 110 سال قبل است.
این ساعت، ابتدا در برج بالای ایوان غربی صحن انقلاب (صحن کهنه) قرار داشت و حدود 45 سال قبل، از آنجا به بالای ایوان جنوبی صحن آزادی (صحن نو) انتقال یافت. ظاهراً علت انتقال ساعت به این مکان، ‌نشست پایه‌‌های سر در ایوان صحن انقلاب، به‌واسطه سنگینی ساعت، لنگر و پیاله‌‌های آن بوده که پس از ترمیم و استحکام شکست آن، ساختمانی از بتون در بالای ایوان ساخته شد و با کاشی معرق تزیین یافت. سپس ساعت فعلی را که مرحوم عبدالحسین معاون از هامبورگ آلمان خریداری کرده بود، به‌جای آن نصب کردند.
این ساعت قدیمی سال‌‌ها به‌وسیله هندل دستی بزرگی کوک می‌شد. پس از مدتی با ورود برق به مشهد، برقی شد و در حال حاضر به‌وسیله الکتروموتور کار می‌کند. به این طریق که موتور ساعت، سیم بکسلی به طول 15 متر را در هر 24 ساعت یک بار کوک می‌کند و چنانچه با خاموشی برق مواجه شود، کوک آن تا مدت 24 ساعت باقی خواهد ماند.

صحن جمهوری اسلامی
از جمله اماکنی که پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، جهت رفاه حال زائران ساخته شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت، صحن جمهوری اسلامی است. این بنا از صحن‌‌های بزرگ حوزه حرم به شمار می‌رود.
صحن جمهوری اسلامی در غرب روضه منوره جای دارد و در سال 1368 هـ.ش به بهره‌برداری رسید. زیربنای صحن با احتساب زیرزمین آن، 19065 متر مربع، مساحت فضای باز صحن حدود 7302 متر مربع و فضای غرفه‌‌های صحن حدود 4622 متر مربع است. در اضلاع این صحن نیز چهار ایوان (سر در بزرگ) به قرینه یکدیگر و به سبک معماری سنتی اسلامی ساخته شده است.
در وسط صحن، ساعت آفتابی یا شاخصی وجود دارد که در تمام فصول سال، بیانگر ظهر شرعی است. باب الرحمه، نام ورودی به بست شیخ بهاء الدین، از ضلع شرقی این صحن است.
ایوان شرقی (باب الولایه یا ایوان طلا)
از زیباترین ایوان‌‌های صحن است که به رواق دار الولایه اتصال دارد و به طلا آراسته شده است. در کنار این ایوان، پنجره‌ای از برنز نصب شده و بسیاری از زائران، از پشت این پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا (علیه السلام) عرض ادب می‌کنند.
ایوان شمالی (باب العلم)
باب العلم مشرف به بست شیخ طوسی است. بر فراز این ایوان گلدسته‌ای آراسته به طلا و به ارتفاع 30 متر وجود دارد.
ایوان غربی (باب الغدیر)
این ایوان به قرینه ایوان طلا در وسط ضلع غربی صحن قرار دارد.
ایوان جنوبی (باب الشهاده)
این سر در و ایوان بزرگ، به قرینه ایوان شمالی، با دو گذرگاه و یک گلدسته طلا به بلندای 30 متر بر فراز آن ساخته شده است.
سقاخانه
در مقابل ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، سقاخانه‌ای زیبا به صورت هشت ترک و سقف گنبدی شکل بنا شده و سیستم آب آشامیدنی و آب‌دهی آن مجهز به چشم الکترونیکی است که ازطریق شیرهای برقی 12 ولت اجرا می‌شود.

صحن قدس

صحن قدس، در جنوب مسجد گوهرشاد، بین بست شیخ بهائی و قسمتی از جنوب رواق جدید امام خمینی (قدس سره) است. این بنا با مساحتی حدود 5000 متر مربع و زیربنای 6969 متر مربع، 6 ورودی، 28 حجره و 1887 متر مربع فضای باز دارد. غرفه‌‌های این صحن نیز 2534 متر مربع را به خود اختصاص داده‌اند. صحن قدس هم به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. ایوان شمالی صحن به نام ایوان معراج نامگذاری شده و پشت ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار دارد. ایوان شرقی، متصل به رواق جدید امام خمینی (قدس سره) است و ایوان جنوبی یا ایوان قبله، ایوانی به‌نسبت بزرگ و مشابه ایوان مقصوره است. ایوان غربی صحن که ورودی آن از بست شیخ بهائی است، به «باب الانبیاء» نامگذاری شده است. در مرکز صحن قدس، سقاخانه بسیار زیبایی با نمای بیت المقدس ساخته شده که ابعاد آن یک هشتم ابعاد اصلی قدس است. این سقاخانه از نظر بنا، مشابه ساختمان قدس است و پیوسته یاد و نام قبله نخستین و اشغال شده مسلمانان را در اذهان زنده می‌کند. گنبد سقاخانه مطلاست و منبع آبی به گنجایش 60 هزار لیتر، درون آن جاسازی شده است.

صحن جامع رضوی

صحن جامع رضوی با 117584 متر مربع زیربنا و 55 غرفه، در جنوب اماکن متبرکه واقع شده است. این صحن از طریق دو بست به خیابان‌‌های امام رضا (علیه السلام) و خسروی نو (شهید اندرزگو) ارتباط دارد و از دو سوی شرقی و غربی به بست‌‌های شرقی و غربی راه دارد. علاوه بر این، ورودی‌‌های فرعی نیز صحن جامع را به رواق امام خمینی (قدس سره)، صحن قدس و بست شیخ بهائی مرتبط می‌کنند.
در ضلع‌های صحن جامع، سه ایوان و سر در بزرگ به نام‌‌های «ایوان ولی عصر» در ضلع جنوبی، «باب الکوثر» در ضلع شرقی و «باب الغدیر» در ضلع غربی آن ساخته شده که در دو طرف هر ایوان دو گلدسته مرتفع وجود دارد.
ابعاد صحن جامع عبارت از 363 متر طول و 167 متر عرض است.
به دلیل اهمیت ضلع قبله، ایوان و گلدسته‌‌های آن بزرگ‌تر از دو ایوان دیگر ساخته شده‌اند. گلدسته‌‌های ضلع قبله، هر کدام 70 متر و گلدسته‌‌های دیگر، هر کدام 57 متر ارتفاع دارند. سر در شرقی صحن، سطح 4682 متر مربع و سر در غربی آن، سطح 4373 متر مربع را در برگرفته است. عملیات اجرایی اسکلت صحن، در سال 1366 همزمان با احداث زیرگذر آغاز شد.
سنگ فرش صحن نیز مخلوطی از سنگ‌‌های الوان، گرانیت و خلج است. زیر صحن جامع، پارکینگ حریم قرار دارد که برای راه یافتن به آن، در کف صحن دو فضای ارتباطی به نام وید پیش بینی شده است. سردرهای شرقی و غربی صحن جامع رضوی
این سردرها در ضلع‌های شرقی و غربی صحن جامع رضوی با ارتفاع 26 متر در 5 طبقه قرار گرفته‌اند. زیربنای سردر شرقی، 23410 متر مربع است و سطحی حدود 4682 متر مربع را در بر گرفته است. سر در غربی دارای زیربنای 21865 متر مربع است که سطحی حدود 4373 متر مربع را در برگرفته است. ورودی سر در شرقی صحن جامع، «باب الکوثر» و ورودی سردر غربی، «باب الغدیر» نامیده شده که دهانه هر ایوان 3/17 متر است. هر سر در را، دو گلدسته از جنس بتن مسلح ـ فلزی با نمای سنگ، کاشی، معرق کاشی و آجر معقلی تزیین کرده است.

صحن غدیر

صحن غدیر با 14414 متر مربع زیربنا، در ضلع غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه قرار دارد. مساحت آن 9092 متر مربع و مساحت غرفه‌‌های آن 5322 است. صحن غدیر از شرق و همچنین از ضلع جنوبی به صحن جامع (باغچه مرتفع و بلوک غربی)، از ضلع غربی به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر (سرویس بهداشتی غربی)، از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی و از شمال غربی به سر در شیرازی منتهی می‌شود.

صحن هدایت

صحن هدایت 15140 متر مربع مساحت و 17980 متر مربع زیربنا دارد و مساحت غرفه‌‌های آن 2840 متر مربع است. این صحن در ضلع شرقی اماکن متبرکه جای دارد. از شمال شرقی، به بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی و سردر طبرسی، از جنوب شرقی به کوچه 14 متری، ساختمان حوزه علمیه، زائرسرا و پیر پالاندوز و از سوی جنوب غربی به سر در نواب و ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی منتهی می‌شود.

صحن کوثر

صحن کوثر در زاویه شمال شرقی صحن جامع رضوی و جنوب شرقی اماکن متبرکه جای دارد. زیربنای آن 15266 متر مربع، مساحت 10268 متر مربع و مساحت غرفه‌‌ها 4958 متر مربع است. این صحن از منتهی الیه جنوب غربی خود به صحن جامع، از ضلع جنوب غربی به باغچه مرتفع و بلوک B شرقی محدود است و از شمال شرقی، به سر در نواب صفوی منتهی می‌شود. در ضلع غربی آن، رواق جدید امام خمینی (قدس سره) و صحن آزادی قرار دارد.
سازه اصلی صحن، فلزی ـ بتنی است و نمای صحن، سنگ، آجر و کاشی معرق است. راه یافتن به این صحن از خیابان شهید نواب صفوی، صحن هدایت و صحن جامع رضوی امکان دارد.

مسجد گوهرشاد
یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری که در اوایل قرن نهم هـ.ق بنا شده، مسجد گوهرشاد است. این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دار السیاده و دار الحفاظ متصل است. این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 هـ.ق توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد.
کاشی‌کاری مسجد، نمونه‌ای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاق‌‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می‌رود که تمام خصوصیات و ویژگی‌‌های معماری سنتی در آن به‌کار رفته است. به‌ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشکوه‌ترین ایوان‌‌های مسجد است.
ضلع‌های مسجد، همه با کاشی‌‌های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه‌‌های آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد.
کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌کند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم می‌خورد.
محراب، یک پارچه از سنگ مرمر با تزیینات و کنده‌کاری و کتیبه‌ای در میان مقرنس‌کاری‌‌های آن، نمایانگر هنر آن دوران است.
منبر صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) واقع در کنار محراب ایوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهمیت است. این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبت‌کاری بدون به کار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت کار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. منبر صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سال 1325 هـ.ش توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی مرمت شد.
گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزیین شده است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع 43 متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبه‌‌هایی چند است.
مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 متر مربع دارد و زیربنای آن 9400 متر مربع است. بنای مسجد شامل 8 ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستان‌‌های یک طبقه، بخش‌‌های مختلف مسجد را به هم ربط می‌دهد. ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دار السیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف نامیده می‌شود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاء الدین نامگذاری شده است.
نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دار السیاده) بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرق‌کاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دار السیاده، پنجره‌ای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.
دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرق‌کاری ممتاز و کتیبه‌‌هایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاء الدین مرتبط می‌کند. این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه سال 1084 هـ.ق، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت. مرمت‌‌های دیگر مسجد پس از گلوله باران روس‌‌ها در سال 1330 هـ.ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌‌های مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌‌های شرقی و غربی مسجد در سال 1339 هـ.ق مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.

سردرها
سردرها برای شکل دادن به مجموعه بارگاه منور امام (علیه السلام) طراحی شده‌اند. در سه ورودی از خیابان‌‌های شیرازی، نواب صفوی و طبرسی، سردرهایی با زیربنای بیش از 70 هزار متر مربع احداث شده است.

سردر شیرازی
سردر شیرازی، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24625 متر مربع مساحت و 25492 متر مربع زیربنا، در غرب اماکن متبرکه ساخته شده است.

سردر نواب صفوی
این سردر، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16164 متر مربع مساحت، 16850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماکن متبرکه واقع شده است.

سردر طبرسی
سردر طبرسی، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماکن متبرکه و روضه منوره واقع شده است و 26923 متر مربع مساحت و 27715 متر مربع زیربنا دارد

صحن های حرم